พระอุปคุต หรือพระบัวเข็ม ปางฉันภัตตาหาร หรือปางจกบาตร วัดบวรนิเวศน์วิหาร

ราคาเช่าบูชา 500 บาท

ประวัติพระอุปคุต ไม่มีการระบุแน่ชัดว่าเป็นบุตรผู้ใด เกิดวรรณะอะไร ที่ใด และมีหลากหลายที่มา คัมภีร์อโศกาวทาน กล่าวว่า พระอุปคุตเป็นพระภิกษุที่มีชื่อเสียงด้านเทศนาสั่งสอนในแคว้นมธุรา (Mathurã) ในอินเดียตอนเหนือ แต่ไม่มีตัวตนในพระไตรปิฎกบาลี แต่ตำนานพระอุปคุตปราบมารปรากฏในวรรณกรรมพุทธศาสนาเล่มสำคัญของไทย คือ ปฐมสมโพธิกถาและวรรณกรรมพุทธศาสนาท้องถิ่นก็ยังปรากฏเรื่องราวของพระอุปคุตตรงกัน แสดงให้เห็นว่าตำนานพระอุปคุตปราบมารนี้เป็นเรื่องแพร่หลาย โดยเฉพาะภาคเหนือและอีสาน และมีตำนานมุขปาฐะ (เล่าแบบปากต่อปาก) ปรากฏในการรับรู้ของคนในท้องถิ่น

นักศาสนวิทยาจึงสันนิษฐานว่าพระอุปคุตน่าจะเป็นชาวเมืองปาตลีบุตร เมื่อบวชแล้วบำเพ็ญเพียรจนสำเร็จเป็นพระอรหันต์ขีณาสพ สำเร็จอภิญญา สามารถแสดงอภินิหาร เป็นที่เล่าลือ มีปฏิปทาดำเนินไปในทางสันโดษ มักน้อย นัยว่าท่านเนรมิตเรือนแก้ว (กุฏิแก้ว) ขึ้นในท้องทะเลหลวง (สะดือทะเล) แล้วก็ลงไปอยู่ประจำที่กุฏิแก้วตลอดเวลา เมื่อมีเหตุเภทภัยเกิดขึ้นในพระศาสนา หรือเมื่อมีพิธีกรรมใหญ่ หรือมีผู้นิมนต์ ท่านก็จะขึ้นมาช่วยเหลือด้วยความเต็มใจเสมอ ทำให้มีการอาราธนาพระอุปคุตมาคุ้มครองงานพิธีทางพุทธศาสนาเพื่อขออำนาจของพระอุปคุตปกป้องคุ้มครองงานพิธี ให้ดำเนินไปอย่างราบรื่น ไม่มีอุปสรรคขัดขวาง โดยเฉพาะการป้องกันฝนหรือลมพายุ ซึ่งสอดคล้องกับตำนานพระอุปคุตที่กล่าวถึงการที่พระอุปคุตป้องกันไม่ให้ฝนตกในงานฉลองพระธาตุเจดีย์ที่พระเจ้าอโศกมหาราชจัดขึ้น ความเชื่อดังกล่าวยังคงสืบทอดมาถึงปัจจุบัน แสดงให้เห็นคติความเชื่อที่ว่าพระอุปคุตมีอิทธิฤทธิ์มาก มีบทบาทสำคัญในการปราบมาร ป้องกันอุปสรรคมิให้เกิดขึ้นในงานพิธีสำคัญทางพุทธศาสนา ทั้งยังสามารถทำให้เกิดความอุดมสมบูรณ์ ฝนฟ้าตกต้องตามฤดูกาล และบันดาลโชคลาภให้แก่ผู้นับถือศรัทธา

พระอุปคุตเป็นพระอรหันตสาวกสมัยหลังพุทธกาล อยู่ระหว่างช่วงรัชสมัยของพระเจ้าอโศกมหาราชประมาณคริสต์ศตวรรษที่ 3 – คริสต์ศตวรรษแรก โดยพระเจ้าอโศกมหาราชเป็นกษัตริย์องค์ที่ 3 แห่งราชวงศ์เมารยะ ครองราชย์ประมาณปีพ.ศ. 274 ในคัมภีร์อโศกาวทานซึ่งแต่งเป็นภาษาสันสกฤตได้กล่าวถึงประวัติของ “พระอุปคุปต์” และความสัมพันธ์ระหว่างพระอุปคุปต์กับพระเจ้าอโศกมหาราชว่าพระอุปคุปต์เป็นพระเถระที่พระเจ้าอโศกมหาราชเลื่อมใสศรัทธา พระอุปคุปต์เป็นผู้นำ พระเจ้าอโศกเสด็จนมัสการปูชนียสถานในพุทธศาสนาและอธิบายประวัติสถานที่

พระอุปคุตเป็นผู้มีความสามารถทางการแสดงธรรมมากดังที่บทกถามุขในอโศกาวทานกล่าวยกย่อง “พระอุปคุปต์เถระ” ว่าเป็นเอตทัคคะในบรรดาพระธรรมกถึก คำสอนของพระอุปคุปต์เหนือกว่าพระอินทร์ พระพรหม พระอีศาน พระยม พระวรุณ พระกุเวร พระเวสสุวรรณ พระโสมะ พระอทิติและเทพเจ้าอื่น พระอุปคุปต์เป็นผู้มีอิทธิฤทธิ์ที่สามารถเอาชนะพระกามเทพ

พระอุปคุตมีความสามารถแสดงธรรมตั้งแต่อยู่ในเพศฆราวาส ทำให้สานุศิษย์บรรลุอรหัตผลถึง 18,000 รูป พระอุปคุตใช้ปัญญาทรมานพญามารจนพ่ายแพ้

พระอุปคุตปางที่เห็นบ่อยครั้ง คือ “พระอุปคุตปางจกบาตร” อยู่ในลักษณะนั่งเงยหน้ามองดวงอาทิตย์ เหตุที่มาของปางนี้มีหลายข้อสันนิษฐาน ดังนี้

พระอุปคุตออกบิณฑบาตในช่วงมืดของวันเพ็ญพุธจึงต้องแหงนหน้าบังคับให้ดวงอาทิตย์หยุดหมุนจนกว่าชาวบ้านจะใส่บาตรเสร็จสิ้น
พระอุปคุตจำศีลนั่งสมาธิอยู่ใต้ท้องทะเลลึกจึงต้องเงยหน้าดูดวงอาทิตย์เพื่อไม้ให้ฉันภัตตาหารเลยช่วงเพล

พระอุปคุตมีทั้งหมด 5 ปาง ได้แก่

พระอุปคุตปางจกบาตร หยุดตะวัน หลายคนเรียกว่าพระอุปคุตปางฉันข้าว เพุทธคุณเด่นในเรื่องความอุดมสมบูรณ์ มีลาภร่ำรวย อำนาจความยิ่งใหญ่ คุ้มครองป้องกันอันตราย และเมตตามหานิยม ซึ่งพระอุปคุตปางจกบาตรนี้เป็นปางโบราณได้รับความนิยมอย่างมาก โดยเฉพาะพระอุปคุตเขมรหล่อโบราณ
พระอุปคุตปางสมาธิ มีลักษณะอยู่ในท่านั่งขัดสมาธิ หน้าก้มลงต่ำ มีใบบัวปรกเกศ บางครั้งพบว่าในมืออุ้มบาตรและอีกข้างถือดอกบัว และว่ากันว่ามีการบรรจุตะกรุดลงไปทั้งหมด 9 จุดด้วย เป็นพระอุปคุตโบราณอีกปางที่ได้รับความนิยมในหมู่นักสะสม
พระอุปคุตปางปราบมาร หรือปางผูกมาร เป็นปางที่มาจากตำนานการปราบพญามาร 7 ปี 7 เดือน 7 วัน ในสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช พระอุปคุตปางห้ามมารนี้ทำออกมาหลายลักษณะ โดยพุทธคุณเด่นเน้นเรื่องปัดเป่าเคราะห์ภัย แคล้วคลาดปลอดภัย รวมถึงความมั่งคง
พระอุปคุตปางประทานพร มีลักษณะท่านั่ง ในมือถือดอกบัว หรือบางครั้งพบว่ามืออีกข้างจะยกขึ้นหมายถึงการให้พร สันนิษฐานว่าปางนี้ถูกสร้างขึ้นภายหลัง โดยพุทธคุณพระอุปคุตปางประทานพรนี้เด่นในเรื่องโชคลาภเงินทอง สามารถขอเรื่องความเจริญก้าวหน้าได้
พระอุปคุตปางเข้านิโรธสมาบัติใต้สะดือทะเล ปางนี้จำลองมาจากการนั่งฌานสมาธิอยู่ใต้ก้นลึกมหาสมุทรของพระอุปคุต และเป็นอีกปางที่สันนิษฐานว่าอาจจะทำขึ้นมาภายหลัง ทั้งนี้พระอุปคุตปางเข้านิโรธสมาบัติเป็นที่นิยมในตลาดพระเครื่อง

พระอุปคุตมีพุทธคุณหยิบจับทำอะไรก็ประสบความสำเร็จ มีโชคมีลาภ มีเงินเหลือกินเหลือให้ชีวิตเจริญรุ่งเรือง (ENNXOBLOG, 2568) โดยพุทธคุณพระอุปคุตมีครบทุกด้านทั้งแคล้วคลาดปลอดภัย ปัดเป่าเคราะห์ภัยอันตราย สุขภาพแข็งแรง ความรักมั่นคง มีโชคร่ำรวยเงินทอง

สถานที่บูชาพระอุปคุต ได้แก่

วัดนางชี เขตภาษีเจริญ กรุงเทพฯ ประดิษฐานพระอุปคุตสีขาวองค์ใหญ่ วัดมีประเพณีตักบาตรพระอุปคุตกลางคืนเช่นกัน เวลาเปิด-ปิด: 06.00-18.00 น. (ENNXOBLOG, 2568)
วัดบวรนิเวศน์วิหาร เขตพระนคร กรุงเทพฯ วัดที่มีประวัติตำนานเก่าแก่ ทั้งยังได้ประดิษฐานพระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์ไว้มากมาย เวลาเปิด-ปิด: 08.00-17.00 น. (ENNXOBLOG, 2568)
วัดตึก จ.นนทบุรี ประดิษฐานภายในวิหารพระอุปคุต เป็นวัดใกล้กรุงเทพที่มีประเพณีตักบาตรพระอุปคุตประจำปี สามารถเดินทางโดยรถขนส่งสาธารณะ สาย 63, 1024, 2-33 และเรือด่วนธงสีส้มไปลงท่าวัดตึก เวลาเปิด-ปิด: 08.00-17.00 น. (ENNXOBLOG, 2568)
วัดอาฮงศิลาวาส จ.บึงกาฬ ภายในถ้ำประดิษฐาน สถานที่เล่าลือกันว่าเป็นสะดือแห่งแม่น้ำโขง ใครที่ไปไหว้พระอุปคุตขอพรได้ทั้งเรื่องความสำเร็จหน้าที่การงาน โชคลาภเงินทอง และสุขภาพต่างๆ เวลาเปิด-ปิด: 06.00-18.00 น. (ENNXOBLOG, 2568)
วัดท่าไม้ อ.กระทุ่มแบน จ.สมุทรสาคร วัดใกล้กรุงเทพมีประเพณีตักบาตรเป็งปุ๊ด เวลาเปิด-ปิด: 06.00-18.00 น. (ENNXOBLOG, 2568)
วัดพระธาตุดอยคำ จ.เชียงใหม่
วัดศรีดอนมูล จ.เชียงใหม่
วัดอุปคุต ตำบลช้างคลาน อำเภอเมืองเชียงใหม่ นิยมขอพรเรื่องหน้าที่การงาน โชคลาภเงินทอง ความมั่งคงในชีวิต และความรัก เป็นวัดพระอุปคุตที่นิยมที่สุด เวลาเปิด-ปิด: 07.00-18.30 น. (ENNXOBLOG, 2568)
ม่อนกุเวร จ.เชียงใหม่
สำนักสงฆ์เขาพระครู จ.ชลบุรี
วัดร่องเสือเต้น จ.เชียงราย
วัดแสงแก้วโพธิญาณ จ.เชียงราย
วัดไทยวัฒนาราม แม่สอด จ.ตาก
วัดป่าภูหายหลง ปากช่อง จ.นครราชสีมา
วัดดอนใหญ่ จ.ปทุมธานี

ในงานพิธีทางพุทธศาสนา นิยมอาราธนาพระอุปคุตมาคุ้มครองเพื่อขออำนาจของพระอุปคุตปกป้องคุ้มครองงานพิธีต่างๆ ให้ดำเนินไปอย่างราบรื่น ไม่มีอุปสรรคขัดขวาง โดยเฉพาะการป้องกันฝนหรือลมพายุต่างๆ ซึ่งสอดคล้องกับตำนานพระอุปคุตที่กล่าวถึงการที่พระอุปคุตป้องกันไม่ให้ฝนตกในงานฉลองพระธาตุเจดีย์ที่พระเจ้าอโศกมหาราชจัดขึ้น และความเชื่อดังกล่าวยังสืบทอดมาถึงปัจจุบัน (MTHAI, 2568)

ข้อมูลอ้างอิง

ENNXOBLOG (2568). “พระอุปคุตปางต่างๆ มีที่วัดไหนบ้าง รู้จักประวัติและพุทธคุณ” สืบค้นเมื่อวันที่ 19 พฤศจิกายน 2568 จาก https://www.ennxo.com/article/upagupta
MTHAI (2568). “ประวัติพระอุปคุต พระเถระสำคัญสมัยพระเจ้าอโศกมหาราช” สืบค้นเมื่อวันที่ 19 พฤศจิกายน 2568 จาก https://mthai.com/monk/388818.html